Η θρησκευτική ετερότητα σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες

ΠΡΟΤΥΠΟ ΓΕ.Λ. ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

Μ Α Θ Η Τ Ι Κ Ο Σ Υ Ν Ε Δ Ρ Ι Ο

Ο Ξένος – Ο Άλλος – Ο Διαφορετικός: Ταυτότητα και Ετερότητα στη Λογοτεχνία

26 Οκτωβρίου 2023 

Αμφιθέατρο Βιβλιοθήκης Φιλοσοφικής Σχολής

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ· Θεολόγος Καθηγητής 

Δρ Θεολογίας ΑΠΘ. DEA Ιστορίας ΑΠΘ

Βικτώρια Στεφανάκη, Μυρτώ – Βαρβάρα Σωτηρχέλλη

Β΄ Λυκείου

Η θρησκευτική ετερότητα σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες[*]

«Κι όταν δεν πεθαίνει ο ένας για τον άλλον / είμαστε κιόλας νεκροί», γράφει σε πολύτιμο στίχο ο ποιητής Τάσος Λειβαδίτης. Και, «το εγώ μου είν’ ένας άλλος» αναφωνεί απ’ τη Μητέρα Θεσσαλονίκη ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης. Ετούτες οι δύο λογοτεχνικές εκπλήξεις, δίχως άλλο, συνιστούν «μεταποίηση – επέκταση» της βιβλικής και πατερικής αλήθειας για τις έννοιες Ξένος, Άλλος, Διαφορετικός συνάνθρωπος Κι εδώ, πράγματι, κρύβεται η αλήθεια των πραγμάτων για την ετερότητα και τη διαφορετικότητα άλλοτε και τώρα. «Δος μοι τούτον τον ξένον» γράφουν τον 4ο αιώνα ο Επιφάνιος Κύπρου και εννέα αιώνες αργότερα, τον 13 αιώνα, ο Γεώργιος Ακροπολίτης, ποιητικά υμνογραφώντας το γεγονός του σταυρικού θανάτου του Χριστού. Αλλά και σήμερα, όταν ο Άλλος είναι ο Πλησίον, κι όταν η ποιητική γλώσσα γίνεται τραγούδι, «οι δικοί μου ξένοι οι πιο μακρινοί / είναι αυτοί που ζουν κοντά μου. / Τους κοιτάζω, τους αγγίζω, τους μιλώ / τους ανοίγω την καρδιά μου», τραγουδά η Χάρις Αλεξίου.

Στο μάθημα των Θρησκευτικών, συχνά συζητάμε για τους Ξένους, τους «δικούς μας Ξένους», όπως τιτλοφορεί ένα από πολλά βιβλία του ο παπα-Βασίλης Θερμός, συχνά συζητάμε για το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι, η κοινωνικότητα είναι ουσιώδες γνώρισμα της ανθρώπινης κοινωνίας, η οποία για να είναι αληθινή, οφείλει να εκδηλώνεται με την υπέρβαση της ατομικότητας του ανθρώπου. Σ’ ένα πλανήτη, αυτόν του 21ου αιώνα, που κύριο γνώρισμά του είναι η βαρβαρότητα και η βία, ο ρατσισμός και η μισαλλοδοξία, ο φανατισμός και η ξενοφοβία, σ’ αυτόν τον πλανήτη, το «παγκόσμιο χωριό», η Θεολογία διαμέσου του μαθήματος των Θρησκευτικών διδάσκει τη συνύπαρξη διαφορετικών σε κουλτούρα, πολιτισμών, φυλών, εθνικοτήτων, θρησκευτικών πίστεων, κοινωνικών τάξεων, ακόμη και έμφυλων ταυτοτήτων. Κύριο γνώρισμα του κοινωνικού ιδεώδους στο μάθημα των Θρησκευτικών, όταν βέβαια είναι μάθημα ελευθερίας, είναι το ανθρώπινο πρόσωπο στο οποίο φανερώνεται η κοινωνία. Μαθητές και θεολόγος καθηγητής, άλλοτε με διαθεματική κι άλλοτε με διεπιστημονική διδακτική μεθοδολογία, ως βασικό προσδοκώμενο αποτέλεσμα, βάσει των πολλών Προγραμμάτων Σπουδών που, κατά την τελευταία δεκαετία, έχουν εκπονηθεί από το ΙΕΠ για το μάθημα των Θρησκευτικών, ως βασικό πρόταγμα θέτουμε το εξής: για να «γίνουμε περισσότερο ο εαυτός μας», απαιτείται πάνω απ’ όλα να «διευρύνουμε την ύπαρξή μας», να ανοιχθούμε προς τον Άλλο, όσο κι αυτός ο Άλλος είναι διαφορετικός από εμάς, με απλά λόγια να γίνουμε «φιλάδελφοι» και «φιλόξενοι». Η χριστιανική αγάπη για να έχει αληθινό περιεχόμενο δεν μπορεί να είναι μια αφηρημένη έννοια, αλλά να συνδέεται με τον Πλησίον, τον οποιοδήποτε Πλησίον, τον Άλλο, είτε αυτός είναι αλλόφυλος, αλλόθρησκος, ετερόδοξος.

Είναι πια γνωστό σε όλους μας ότι, στη σημερινή πραγματικότητα οι ξένοι, οι πρόσφυγες, οι μετανάστες, οι διαφορετικοί συνάνθρωποί μας, τόσο στην εμφάνιση όσο και στις ιδέες που εκφράζουν, φέρνουν στο προσκήνιο ως μόνη, πράγματι, αλήθεια «ένα άλλο ήθος, έναν άλλο τρόπο, αυτόν της ανασφάλειας και της αβεβαιότητας». Κι ο δρόμος αυτής της αβεβαιότητας και της ανασφάλειας είναι μια διαρκής σχοινοβασία για το πώς θα δεξιωθούμε τον Ξένο, τον Άλλο, τον Διαφορετικό.

Προχθές, στο μάθημα των Θρησκευτικών συζητούσαμε για τα τραγικά συμβάντα που λαμβάνουν χώρα στο Ισραήλ και στη Γάζα. Ιερή γη είναι το Ισραήλ, η Παλαιστίνη. Και εμείς, πολίτες μιας αποχριστιανοποιημένης και εκκοσμικευμένης Ευρώπης, στην οποία βέβαια, οι βιβλικές αξίες διαπερνούν πολλά ρεύματα σκέψης και πράξης, οφείλουμε να μην είμαστε θεατές ενός κόσμου σφαγείου -«τα πάντα μπορείς να πάρεις με τη βία, τίποτα δεν μπορείς να προσφέρεις. […] Στη σφαγή και στο αίμα κυλιέται ο μισός κόσμος / κι ο άλλος μισός ενημερώνεται κάθε μέρα / από εφημερίδες, ραδιόφωνα και τηλεοράσεις. / Και δε νοιάζεται μη τυχόν κι αλλάξουν οι όροι: / αυτός να σφάζεται κι οι άλλοι να ενημερώνονται» έλεγε ο Νίκος Ματσούκας-, αλλά ενός κόσμου σαρκωμένης αγάπης του Χριστού. Το ερώτημα, καίριο: πως είναι δυνατόν πιστοί Εβραίοι και Μουσουλμάνοι, που οι πίστεις τους είναι μονοθεϊστικές, η μια επικαθήμενη πάνω στην άλλη, όπως γράφει ο Φερνάντ Μπρωντέλ στη Γραμματική των Πολιτισμών, πως είναι δυνατόν να σκοτώνει ο ένας τον άλλο; Αυτό το ερώτημα διατύπωσε συμμαθητής μας σε φύλλο εργασίας. Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Η διαπίστωση, ωστόσο, είναι κι αυτή καίρια: «η θρησκεία εκφράζει μια θεμελιακή λειτουργία του ανθρώπινου πνεύματος, αφού μέσω αυτής ο άνθρωπος προσπαθεί να αυτοπροσδιοριστεί έναντι του Άλλου, έναντι αυτού που βρίσκεται έξω από αυτόν».

Κυρίες και κύριοι, συμμαθήτριες και συμμαθητές, δεν χωρά αμφιβολία ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες τόσο στο απώτερο μακρινό παρελθόν όσο και σήμερα είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο. Στη βάση ετούτης της πολυπλοκότητας, η πολυπολιτισμικότητα, ιδιαίτερα σήμερα, στη μεταμοντέρνα εποχή μας, είναι ένα κοινωνικό γεγονός, το οποίο μέσα του εμπερικλείει και τις θρησκείες, όλες τις θρησκείες του κόσμου.

Ερχόμαστε από ένα νησί, τη Λέσβο, είμαστε πολίτες ενός νησιού που κατά την τελευταία δεκαετία υποδεχόμαστε και δεξιωνόμαστε πρόσφυγες και μετανάστες από άλλους πολιτισμούς. Όταν περπατάμε στους δρόμους του νησιού μας διαπιστώνουμε ότι η σύνθεση του πληθυσμού που σήμερα κατοικεί σ’ αυτό διαφέρει από εκείνη που ήταν πριν λίγα χρόνια. Αυτό σημαίνει πως καθημερινά είμαστε αντιμέτωποι με προκλήσεις, που στο προσκήνιο φέρνουν πολυειδείς ρατσισμούς, φανατισμούς και άλλους –ισμούς. Το ερώτημα είναι πως στεκόμαστε απέναντι σ’ αυτούς τους –ισμούς;. Ως νέες, έφηβες, πολίτες ενός κόσμου, που τον θέλουμε χωρίς αποκλεισμούς, απαντάμε: «… υπάρχω αυθεντικά όταν η ετερότητα δεν είναι κάτι παράλληλα ή ενάντια στην ταυτότητά μου, αλλά είναι όρος της ταυτότητάς μου. Αυτό σημαίνει αγάπη. […] Κάθε άνθρωπος είναι νησί. Πελάγη ολόκληρα βρίσκονται ανάμεσα στον καθένα μας και στους άλλους. […] Τι είναι αληθινά ένα νησί; Η σιγουριά, η ασφάλεια του μικρού, κλειστού τόπου μου. Όμως μπορεί να είναι και κάτι άλλο: φτώχεια και ορφάνια. Μπορεί δηλαδή να με κρατά ακρωτηριασμένο από την αληθινή μου φαμίλια: τους ανθρώπους των άλλων λαών, των άλλων γλωσσών, της άλλης σοφίας. Το βασανιστικό, λοιπόν, για τον άνθρωπο είναι να αποφασίσει πώς θα σταθεί απέναντι στο νησί του (που είναι και σιγουριά και ορφάνια), και πώς θα σταθεί απέναντι στα πελάγη του (που είναι και απειλή και ευκαιρία). […] Για τον Χριστιανισμό δεν υπάρχει δίλημμα “πέλαγος ή νησί”. Η απάντηση είναι μία: φυσικά πέλαγος!»

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Γιαγκάζογλου, Σταύρος. (2006). «Πρόσωπο και ετερότητα. Δοκίμιο για μια θεολογία της ετερότητας». Στο Ίνδικτος. 21/87-125.

Ζουμπουλάκης, Σταύρος. (1998). «Ο Θεός επιστρέφει στην Ευρώπη: Δοκίμιο για τη θρησκευτική δυνατότητα άθεης θρησκείας». Στο Ζαν Ντάνιελ. Ο Θεός είναι φανατικός; Αθήνα: Πόλις, σσ. 13-49.

Θερμός, Βασίλειος. (Πρωτοπρ.). (2005). Οι δικοί μου οι ξένοι. Αθήνα: Εν πλω.

Λειβαδίτης, Τάσος. (1987). Μικρό βιβλίο για μεγάλα όνειρα. Αθήνα: Κέδρος.

Κουκουνάρας - Λιάγκης, Μάριος. (2009). Ο Θεός, ο δικός μου, ο δικός σου: Πολιτισμός – Εκπαίδευση - Ετερότητα. Έρευνα για τη Διαπολιτισμική Επικοινωνία. Αθήνα: Γρηγόρη.

Ματσούκας, Νίκος. (1986). Το πρόβλημα του κακού: Δοκίμιο Πατερικής Θεολογίας. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς.

Ματσούκας, Νίκος. (2000). Ο θαμπός καθρέφτης: Πεζά - Ποιήματα. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς.

Παπαθανασίου, Ν. Θανάσης. (2008). Η Εκκλησία γίνεται όταν ανοίγεται: Η Ιεραποστολή ως ελπίδα και ως εφιάλτης. Αθήνα: Εν πλω.

Πεντζίκης, Γαβριήλ - Νίκος. (2007). Προς Εκκλησιασμόν. Αθήνα: Ίνδικτος.

Πέτρου, Ιωάννης. (2005). Πολυπολιτισμικότητα και Θρησκευτική Ελευθερία. Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

Σταμούλης, Χρυσόστομος. (2016). «“Δος τω αδελφώ και τω ξένω”: Μια θεολογική ανάγνωση της μετανάστευσης». Στο Τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι; Κείμενα για το διάλογο της Ορθοδοξίας με την πόλη, την πολιτική και τον πολιτισμό. Αθήνα: Αρμός, σσ. 99-121.

Braudel, Fernand. (2009). Γραμματική των Πολιτισμών, μτφρ. Άρης Αλεξάκης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

[*] Η παρούσα εισήγηση έγινε στο Μαθητικό Συνέδριο με θέμα: «Ο Ξένος, ο Άλλος, ο Διαφορετικός: Ταυτότητα και Ετερότητα στη Λογοτεχνία», το οποίο οργάνωσε το Τμήμα Φιλολογίας του ΕΚΠΑ σε συνεργασία με το ΕΛ.Ι.Δ.Ε.Κ. (Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας). Αποτελεί μέρος Διδακτικού Σεναρίου, που υλοποιήθηκε στη Β΄ Λυκείου του Πρότυπου ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου, κατά το σχολικό έτος 2022-2023 και συνεχίζεται και εφέτος.