Η Αγία Μαρίνα

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Στο Συναξάρι της Αγίας Μαρίνας (17η Ιουλίου), ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ιστορώντας το μαρτύριό της γράφει πως όταν ο ηγεμόνας Ολύμβριος την έκλεισε στη φυλακή έγινε μεγάλος σεισμός κι από ένα μέρος της βγήκε ένας δράκων, ο οποίος συρόμενος επί της γης, «έκαμνεν ένα φοβερόν συρισμόν, και εφάνη ότι έχυσεν φωτιάν τριγύρω εις την Αγίαν». Βλέποντάς τον η Αγία φοβήθηκε και άρχισε να προσεύχεται στο Θεό. Αίφνης ο «φοβερός εκείνος δράκων μεταβληθείς, εφαίνετο ωσάν μαύρος σκύλος», με αποτέλεσμα η «μάρτυς αρπάσασα τούτον από τας τρίχας, και ευρούσα εκεί ένα σφυρί ερριμμένον, έδειρεν αυτόν εις την κεφαλήν και εις την ράχιν, και τελείως αυτόν εταπείνωσεν!». Γι’ αυτήν τη σκηνή του βίου της Αγίας Μαρίνας ο Κολλυβάς Άγιος κάμει και την εξής σημαντική υποσημείωση. Την παραθέτω αυτούσια, διότι έχει σημασία για το πως στους βίους πολλών Μαρτύρων και Αγίων της Εκκλησίας λαμβάνει χώρα η παρουσία του διαβόλου: «Eπειδή δε μερικοί εναντιόνονται λέγοντες, ότι τα πνεύματα και οι δαίμονες, δεν είναι δυνατόν να πάθουν κανένα σωματικόν πάθος, ως άυλα και ασώματα, τούτου χάριν υποσημειώ ενταύθα ελληνιστί, εκείνα οπού ευρίσκονται γεγραμμένα εις τον κατά πλάτος ελληνικόν Bίον της Aγίας, άπερ έχουσιν ούτω· “Kαι θαυμαστόν ουδέν, ει πνεύμα ων (ο δαίμων δηλαδή) κρατείται, και τάλλα πάσχει ως ανδράποδον. Tην μεν γαρ, (Aγίαν Mαρίναν) τω του κρείττονος έρωτι και τη αποστάσει των γηΐνων, εις άυλον τάξιν μεταβεβηκυίαν, εικός δώρον ειληφέναι παρά Θεού τοσούτον δύνασθαι. Eκείνον δε, (τον δαίμονα) πεφυκέναι πάσχειν δεόντως, και των αλγεινών έχειν αίσθησιν, εις ύλην άνωθεν ρεύσαντα, και σωματικής παχύτητος ερασθέντα και αναπλησθέντα. Oν γαρ σωμάτων αιρούσιν ηδοναί, και πάθη σωμάτων αιρούσι. Kαι αδύνατόν τινα πεφυκέναι θατέρου των εναντίων αίσθησιν έχειν, θατέρου δε μη. Άπας γαρ τις προς τα τοιαύτα επίσης έχων οράται. Kαι ουκ έστιν, όπου διαπίπτων ο λόγος ευρίσκεται. Όθεν κακείνος (ο δαίμων δηλαδή) υλαίος γενόμενος, πάσχει πριν, ή τι δράσαι κακόν. Kαι απαγορεύει του λοιπού δι’ αυτού προσιέναι, έργω διδαχθείς, όσην μεν παρά Xριστού περιβέβληνται δύναμιν, οι γνησίως ηκολουθηκότες αυτώ. Όσην δε πάλιν εκείνος την ασθένειαν έχει, τραχηλιάσας κατά του πεποιηκότος, και αποστάτης γενόμενος”. Έφη δε και ο Σιναΐτης Γρηγόριος περί των δαιμόνων· “Nόες όντες ποτέ και αυτοί, και της αϋλίας εκείνης και λεπτότητος εκπεσόντες, υλικήν τινα παχύτητα έκαστος κέκτηται, κατά την έξιν ή ενέργειαν σωματούμενος, ην ενεργών πεποίωται”, (κεφ. ργκ΄, εν τη Φιλοκαλία)»[1].

Αυτό το περιστατικό από το Μαρτύριο της δεκαεφτάχρονης Αγίας Μαρίνας έχει περάσει και στην εικονογραφία της. Πολλές είναι οι εικόνες που παριστάνουν ετούτη τη σκηνή, με την Αγία Μαρίνα στο αριστερό χέρι να κρατά τον δαίμονα σκύλο και με το δεξί να τον χτυπά με το σφυρί· [εδώ: Ορθόδοξος Συναξαριστής].

Στην αγιολογική και πατερική γραμματεία για τη σχέση ανθρώπου - Διαβόλου και τη σχέση Θεού - Σατανά υπάρχουν αρκετές διαφοροποιήσεις: δαίμονες και σατανάδες παρουσιάζονται ως ανθρωπόμορφα ή ζωόμορφα όντα, αλλά δαίμονες και σατανάδες είναι «ειδωλικά φαντάσματα», τα οποία δημιουργεί ο πειρασμός που σκοτίζει το νου του ανθρώπου. Ο αλησμόνητος Νίκος Ματσούκας στο έργο του: Ο Σατανάς γράφει πως αυτές οι διαφοροποιήσεις δεν έχουν και τόση σπουδαιότητα γιατί «σ’ όλες τις φάσεις της ιστορικής διαδρομής» ο Θεός πάντα είναι κυρίαρχος ολάκερης της κτίσης και της ιστορίας, ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του «όταν είναι τραγικό θύμα του Διαβόλου», υποκείμενος έτσι στην «αρρώστια και τον θάνατο» και, τελικά, ο Θεός είναι αυτός που σώζει τον «ανεπαρκή άνθρωπο από το κράτος της φθοράς και του Διαβόλου»[2].

Πλείστες λαογραφικές παραδόσεις έχουν σχέση με τη γιορτή της Αγίας Μαρίνας. Λαογράφοι, όπως η Άλκη Κυριακίδου – Νέστορος στο ωραίο βιβλίο της: Οι 12 μήνες. Τα Λαογραφικά καταγράφει αρκετά έθιμα που σχετίζονται με την παρουσία της Αγίας Μαρίνας στον αλωνάρι Ιούλιο: συνδέει τον κίνδυνο της βροχής και του χαλαζιού με τη γιορτή της, παρετυμολογώντας το όνομά της με τη λέξη μαραίνει· μια βροχή ή ένα χαλάζι μπορεί να μαράνει τα στάχυα του σιταριού. Στη Σωζόπολη της Ανατολικής Θράκης απαντάει το έθιμο η Αγία Μαρίνα να θεραπεύει αρρώστιες, κυρίως τη θέρμη. Και το κυριότερο βέβαια, το όνομά της συνδέεται άμεσα με τις εγκυμονούσες γυναίκες[3]. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο διήγημά του: Η Γλυκοφιλούσα γράφει ότι η Αγία Μαρίνα είναι «προστάτις των ωδινουσών»[4].

Ο ποιητής που εξύμνησε την Αγία Μαρίνα είναι ο Οδυσσέας Ελύτης. Ενδεικτικά αναφέρω το στίχο από Το Άξιον Εστί: «Τ’ άστρο της τραμουντάνας Την αγία Μαρίνα με τα δαιμονικά»[5], από τον έβδομο ύμνο της Γενέσεως, όπου ο ποιητής φαίνεται να γνωρίζει την αγιογραφική παράσταση με την Αγία Μαρίνα να χτυπά τον μεταμορφωμένο σε σκύλο δαίμονα. Αναφέρω, επίσης και τρεις στίχους από το έβδομο ποίημα του: Και με φως και με θάνατον της συλλογής Ο Μικρός Ναυτίλος: «Τα παμπάλαια πράσινα και τα χρυσά κείνα που μέσα μας / Έχουν παντοτινές δεκαεφτά Ιουλίου / Ν’ ακουστεί και πάλι της Αγίας Μαρίνας το νερό στις πέτρες»[6] και, βέβαια, ένα από [Τα Στιγμιότυπα] ΟΤΤΩ ΤΙΣ ΕΡΑΤΑΙ της ίδιας συλλογής, όπου ο ποιητής αναφέρεται στο πανέμορφο εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας στα Μυστεγνά της Λέσβου: «Στα Μυστεγνά, πρωί, ανεβαίνοντας τους ελαιώνες για το εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας. Το βάρος που νιώθεις να σου έχει αφαιρεθεί σαν αμαρτία ή τύψη και χωνεύεται από το χοντρό χώμα, λες και το τραβά η μεγαθυμία των προγόνων»[7], «στιγμιότυπο» που, κακοποιημένο και παρερμηνευμένο, αναπαράγεται από λογιώ - λογιώ ιστολόγια που σχετίζονται μ’ αυτό το μαγευτικό εκκλησάκι. Γράφω κακοποιημένο και παρερμηνευμένο γιατί αυτοί που κοτσάρουν το απόσπασμα κάτω από τη γνωστή φωτογραφία που απεικονίζει το γραφικό εκκλησάκι, ούτε που υποψιάζονται όσα γράφει ο ποιητής για τα «στιγμιότυπα» για άλλα νησιά, τόπους και ονόματα – αμφιβάλλω αν έχει πέσει ποτέ στα χέρια τους Ο Μικρός Ναυτίλος. Γράφει, λοιπόν, ο Ελύτης τα εξής εκπληκτικά: «Προπαντός η ακρίβεια, έλεγα. Κι όλο πρόσεχα να ‘ναι στενό το διάφραγμα. Όταν προχώρησα στην εμφάνιση το είδα καθαρά: είχα κερδίσει τύπου από στιγμές ή αλλιώς, “στιγμιότυπα” που, άπαξ κι υπήρξανε μια φορά, τίποτε, ποτέ πια, δεν θα μπορούσε να τα καταλύσει»[8]. Αν δεν κάμω λάθος, είναι προφανές ότι εδώ ο ποιητής αναπολεί τη ζωή που ανεπίστρεπτα χάνεται, μια ζωή στα πατρικά χώματα της Λέσβου. 

Νομίζω πως ήρθε πια ο καιρός να αντισταθούμε στην πρακτική όπου το έργο του νομπελίστα ποιητή έχει γίνει άθυρμα στα χέρια κάθε κομπορρήμονα, που θέλει να διαφημίσει την πραμάτεια του, κι εδώ τι πραμάτεια… ένα πανέμορφο και ταπεινό εκκλησάκι. Και το κυριότερο, να ληφθεί σοβαρά υπόψη ότι, τόσο ο Ελύτης όσο και άλλοι εκπρόσωποι της Γενιάς του ’30, δεν ταυτίζονται με την Ορθοδοξία. Δεν επιθυμώ να ξεφύγω από το θέμα μου, αλλά αξίζει νομίζω να παραπέμψω στην ωραία μελέτη του καλού συναδέλφου Παντελή Καλαϊτζίδη[9] που, από τη σκοπιά της θεολογίας, με καίριο τρόπο ξεδιαλύνει τη σύγχυση που χρόνια επικρατεί για τη σχέση της Ορθοδοξίας με τη Γενιά του ’30 και κατ’ επέκταση της Ορθοδοξίας με τις έννοιες της ελληνικότητας και της νεοελληνικής ταυτότητας, έννοιες που κάθε λίγο και λιγάκι από αετονύχηδες του θρησκευτικού τουρισμού στο διαδίκτυο, χωρίς φειδώ χρησιμοποιούνται για να πλασσάρουν τον εμπορεύσιμο από δαύτους θρησκευτικό πλούτο του τόπου τους.

[1] Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού, Εκ του Τυπογραφείου Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, τ. 2ος, [Αθήνα 1868], σ. 265.

[2] Νίκος Ματσούκας, Ο Σατανάς, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 49.

[3] Άλκη Κυριακίδου – Νέστορος, Οι 12 μήνες. Λαογραφικά, εκδ. Μαλλιάρης – Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1986, σσ. 90, 96.

[4] Άπαντα, κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, τ. 3ος, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1989, σ. 76.

[5] Το Άξιον Εστί, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 161993, σ. 22,

[6] Ο Μικρός Ναυτίλος, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2007, σ. 33.

[7] Αυτόθι, σ. 103.

[8] Αυτόθι.

[9] «Ορθοδοξία και νεοελληνική ταυτότητα. Κριτικές σημειώσεις από τη σκοπιά της θεολογίας», Ίνδικτος, τχ. 17 (2003) 44-94.